Chúa Mường được thờ từ rất lâu đời . Từ thời vua Hùng đã có hình ảnh Chúa Mường , nhân dân ta tôn xưng Chúa Mường là chúa Sơn Trang . Trong sách cúng có câu hiệu viết Chúa Mường Sắc Tướng Đại Vương Bạch Anh Quản Trưởng Sơn Lâm Công Chúa . 3 vị tối linh quyền hành 1 cõi : Như vậy ta thấy được ở đây Chúa Sơn Trang có 3 vị nhưng trong đó cơ bản là Chúa Mường .
Đối với Chúa Mường cũng có 3 vị . Chúa Mường được hiểu theo nhiều phương diện là sự đúc kết từ đời này qua đời khác tạo lên hình ảnh 3 vị chúa Mường , Chúa Sơn Trang . Chúa Mường Chúa Sơn Trang là sự kết hợp chuyển hoá đảo kiếp của các vị từ nhiều đời để sau này lấy 1 điểm chung nhất định ( điểm chung ấy tôi sẽ nói sau ở vấn đề bàn về đạo mẫu )
Lịch sử Chúa Mường
– Chúa Đệ Nhất
Thành Sơn Đại Vương Bạch Anh Quan Trưởng Sơn Lâm Công Chúa .
Chúa Bà Thanh Sơn được thờ ở Tanm Đảo một trong những địa linh của đất nước . Chúa xuất hiện ở thời Vua Hùng …
Truyện kể rằng Kinh Đô Bạch Hạc bị giặc vây hãm vào thế khốn cùng bỗng đâu xuất hiện 1 người con gái từ trên núi Tam Đảo cùng 3 nghìn quân Mường kéo xuống giải vây cho Kinh Đô Giặc tan người con gái ấy cùng quân lui về núi Tam Đảo .
Triều Đình nhân dân nhớ ơn lập miếu thờ ở chân núi Tam Đảo , đền thờ ở Tam Đảo trải qua các đời kể cả thời bắc thuộc . Đền là 1 trong những Long mạch thần khí của đất nước . Đến đời Trần cho sửa sang lại đền phong Sắc Đại Vương . Hiệu viết Chúa Mường Bạch Anh Quản Trưởng Sơn Lâm Công Chúa . Đến đời hậu Lê phong Lê Mại Đại Vương
Như vậy trong tam thập lục động :
thì bà chúa Thanh Sơn đứng thứ nhất
– Chúa Đệ Nhị : Bạch Hạc Xuân Nương công chúa , bà xuân nương là tướng cua 2 bà Trưng là người Mường khởi nghĩa vùng Bạch Hạc .
– Chúa đệ tam tên uý là Đinh Thị Vân , Thác Bờ Công Chúa hay Miếng công chúa . Chúa có công nuôi dưỡng vua Lê Thái Tổ và nghĩa quân
– Chúa thác hoá ở thác bờ ngày nay vua phong chế thắng hoà diệu đại vương làm chúa đất Hoà Bình Sơn La Lai Châu Điện Biên Anh Linh lừng lẫy khắp chốn sơn trang . Ngài là chúa Bản Cảnh đất Hoà Bình nói riêng và là chúa động Mường nói chung , trong tam thập lục động
– Như vậy ta có thể hầu chúa Mường trước các quan hoặc sau các quan , trước các chầu đều được cả .