Giới Thiệu Chung
Đền Mỏ Than nằm tại phường Minh Xuân, thành phố Tuyên Quang, là nơi thờ Cô Bé Mỏ Than, Mẫu Thượng Ngàn và Đức Thánh Trần Triều. Cô Bé Mỏ Than Tuyên Quang chính là hiện thân của Cô Bé Thượng Ngàn. Đền này gần đền Cây Xanh, thu hút nhiều du khách đến tham quan cả hai nơi. Tên đền Mỏ Than xuất phát từ vị trí là mỏ than cũ của thực dân Pháp.
Sự Tích Đền Mỏ Than và Cô Bé Mỏ Than
Ban đầu, tại đây có một ngôi đền nhỏ tên “Sơn Thán Linh Từ” thờ một vị tướng đời Trần. Năm 1924, sự cố sập hai hầm than khiến nhiều phu mỏ thiệt mạng. Người dân cho rằng việc đào than đã động vào đất thiêng, nên đã dựng lên ngôi đền mới bên cạnh “Sơn Thán Linh Từ” để thờ Mẫu Thượng Ngàn và Cô Bé hầu cận Mẫu, tức Cô Bé Mỏ Than. Từ đó, khu di tích trên đỉnh Thán Sơn được gọi là đền Mỏ Than.
Kiến Trúc và Hiện Vật
Đền Mỏ Than hiện có kiến trúc theo kiểu chữ đinh, gồm tòa tiền đường và hậu cung, quay hướng Đông Nam. Phía trước là bức bình phong xây bằng gạch, tạo dáng hình cuốn thư với chữ thọ tròn và hình rồng chầu cách điệu. Tòa tiền đường ba gian, diện tích 10m x 4m, kiểu tường hồi bít đốc tay ngai, mái lợp ngói mũi hài. Hậu cung liền với gian giữa tiền đường, diện tích 3m x 3m, nền lát gạch hoa.
Các Ban Thờ và Tượng Thánh
Trong đền có ban thờ Mẫu Thượng Ngàn và Cô Bé Mỏ Than. Tượng Tam Tòa Thánh Mẫu gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải được đúc bằng đồng. Từ đền Mẫu sang phải, lên bậc tam cấp là sân đền thờ Đức Thánh Trần. Phía ngoài có ban thờ Mẫu Bán Thiên Cửu Trùng và phiến đá đen lớn hình dáng tựa rồng chầu. Đền Đức Thánh Trần là ngôi kiến trúc một gian, phía ngoài là nơi khách hành hương cúng lễ, phía trong đặt ban thờ Đức Thánh Trần với tượng cao 0,7m.
Lầu Chúa Sơn Trang và Hang Đá Thần Kim Quy
Phía sau đền thờ Mẫu là lầu Chúa Sơn Trang, bên trái có đường dẫn tới hang đá nơi có lầu thờ Cô Bé Mỏ Than. Tại đây có truyền thuyết về Thần Kim Quy hóa đá. Các hiện vật trong đền còn lưu giữ gồm bảy pho tượng đồng, hai quả chuông đồng, ba đôi chân đèn, hai lư hương đồng và ba đạo sắc phong.
Lễ Hội và Di Tích
Đền Mỏ Than tổ chức nhiều ngày lễ lớn như:
- Lễ đón xuân: 1-3 tháng Giêng
- Lễ khai bút: 16 tháng Giêng
- Tiệc Mẫu Tuyên Quang: 18 tháng Hai
- Tiệc Trần Triều: 20 tháng Tám
Ngoài ra còn nhiều lễ khác. Đền Mỏ Than được công nhận là di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh vào ngày 19/11/2007. Những năm gần đây, chính quyền và nhân dân địa phương đã tu bổ, tôn tạo ngôi đền, xây dựng đường đi thuận tiện cho du khách.
