Mẫu Đệ Tam, còn gọi là Mẫu Thoải hay Thủy Cung Thánh Mẫu, là một trong ba vị Thánh Mẫu quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt. Chữ “Thoải” là cách đọc chệch của chữ “Thủy,” biểu thị sự liên quan đến nước. Mẫu Thoải là vị thánh bảo hộ sông nước, suối ao và biển cả, và được thờ phụng rộng rãi ở nhiều nơi.
Truyền Thuyết Về Mẫu Thoải
1. Mẫu Thoải là con gái vua Thủy Tề (Long Vương)
Một số truyền thuyết cho rằng Mẫu Thoải xuất thân là con gái của Long Vương:
- Truyền thuyết Thái Bình, Nghệ An: Vua Kinh Dương Vương trong quá trình mở mang đất nước đã gặp và lấy con gái Long Vương làm vợ. Bà sinh ra Sùng Lãm, tức vua Lạc Long Quân, và cai quản vùng sông biển, ao hồ.
- Truyền thuyết Nghệ An: Hai người gặp nhau bên bờ sông Lam, nơi này trước đây gọi là sông Thanh Long.
- Truyền thuyết Tuyên Quang và Hà Nội: Theo các truyền thuyết tại Đền Dùm (Tuyên Quang), Đền Xâm Thị và Đền Dầm (Thường Tín, Hà Nội), Mẫu Thoải là con gái của vua Thủy Tề, và kết duyên cùng Kính Xuyên, con vua Đất. Bà bị vu oan bởi tiểu thiếp Thảo Mai và được Liễu Nghị cứu giúp, sau đó được rước về Thoải Phủ và kết duyên cùng Liễu Nghị.
2. Mẫu Thoải là vợ của vua Thủy Tề
Tại làng Viêm Xá, Yên Phong, Bắc Ninh, Mẫu Thoải được thờ là Thành hoàng, với sắc thượng phong đề “Nhữ Nương Nam nữ Nam Hải Đại Vương.” Theo thần phả của làng, Mẫu Thoải là vợ của vua Thủy Tề, trông coi các việc ở sông, suối.
3. Mẫu Thoải là hóa thân của ba công chúa Lạc Long Quân và Âu Cơ
Một số truyền thuyết khác cho rằng Mẫu Thoải là hóa thân của ba công chúa: Thủy Tinh Động Đình Ngọc Nữ, Hoàng Bà Đoan Khiết Phu Nhân và Tam Giang Công Chúa. Ba vị này cai quản sông nước, giúp dân chế tạo thuyền bè và chống lụt.
Các Đền Thờ Mẫu Thoải
1. Đền Thờ Tại Tuyên Quang
- Đền Hạ (Đền Tam Cờ)
- Đền Ỷ La
- Đền Thượng (Đền Dùm)
Các đền này gắn liền với sự phát tích của Mẫu Thoải và là nơi thờ phụng chính của Mẫu tại Tuyên Quang.
2. Đền Thờ Tại Thường Tín, Hà Nội
- Đền Xâm Thị, xã Hồng Vân
- Đền Dầm, xã Ninh Sở
Đền Xâm Thị và Đền Dầm là hai đền chính tại Hà Nội, nơi Mẫu Thoải được thờ phụng và ghi dấu sự giúp đỡ của Mẫu trong việc phù vua Trần Nhân Tông đánh quân Nguyên.
3. Các Đền Thờ Khác
- Đền Mẫu Thác Hàn, Thanh Hóa: Dấu tích Mẫu Thoải giúp vua Lê Lợi.
- Đền Ghềnh, Gia Lâm
- Đền Thờ Mẫu Thoải tại Lạng Sơn
Kết Luận
Mẫu Thoải là vị Thánh Mẫu quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, với nhiều truyền thuyết và thần tích phong phú. Sự thờ phụng Mẫu Thoải không chỉ giới hạn ở các vùng sông nước mà còn lan tỏa đến các vùng núi, tạo nên một nét văn hóa đặc sắc và sâu sắc trong đời sống tâm linh của người Việt.
