Đền Ghềnh Gia Lâm gắn liền với số phận bi thương của Công Chúa Ngọc Hân, một người phụ nữ nổi tiếng xinh đẹp và tài giỏi trong các lĩnh vực cầm, kỳ, thi, họa. Bất chấp lệnh cấm thờ phụng của triều Nguyễn, suốt hơn 200 năm qua, người dân vẫn bí mật thờ Công Chúa tại ngôi đền này dưới danh nghĩa Mẫu Thoải.
Công Chúa Ngọc Hân là con gái của Vua Lê Hiển Tông. Ngay từ nhỏ, nàng đã nổi tiếng với vẻ đẹp và tài năng xuất chúng. Công chúa được coi là một nữ thi sĩ tài sắc của văn chương cổ Việt Nam. Năm 1786, khi chỉ mới 16 tuổi, nàng được vua cha gả cho Thủ lĩnh Nghĩa quân Tây Sơn Nguyễn Huệ. Ba năm sau, nàng được Quang Trung phong làm Bắc Cung Hoàng Hậu.
Sáu năm sau, Quang Trung đột ngột qua đời, để lại nỗi đau thương vô hạn cho Công Chúa Ngọc Hân. Trong thời gian này, bà đã để lại hai áng văn bất hủ: “Văn tế Quang Trung” và “Ai Tư Vãn,” làm lay động mọi trái tim.
Có tài liệu cho rằng năm 1801, khi Nguyễn Ánh chiếm Phú Xuân, bà và hai con bị bắt và giết. Một số tài liệu khác lại cho rằng bà qua đời vì khóc thương chồng quá nhiều, và hai con cũng mất không lâu sau đó.
Năm 1804, Mẫu thân Nguyễn Thị Huyền đã lặn lội vào Phú Xuân, bí mật đưa hài cốt Ngọc Hân và hai cháu về an táng tại Ninh Hiệp, Gia Lâm và lập miếu thờ tại đó. Tuy nhiên, do mối thâm thù của nhà Nguyễn với nhà Tây Sơn, việc lập miếu thờ vợ Quang Trung là trọng tội.
Trong cung còn lưu đôi câu đối ca ngợi Lê Ngọc Hân:
Sơn nhạc chung linh, Lê thị chí kim lưu tự điển
Phong vân trường lộ, Nhĩ Hà dĩ bắc ngật sùng từ
Dịch nghĩa:
Núi Nhạc linh thiêng, gương bà họ Lê truyền ghi sử sách.
Sóng gió lặng yên, đền dựng to cao đẹp bến sông Hồng.
Trải qua bao phen binh lửa, đền Ghềnh vẫn được con cháu cụ Đặng Thị Bản và dân làng trông nom và gìn giữ đến ngày nay. Đền Ghềnh thực chất là nơi thờ Công Chúa Ngọc Hân – vợ Vua Quang Trung, một người phụ nữ xinh đẹp, tài giỏi, đa trí và mẹ cùng hai con của bà.
