Koko là một chị Khỉ Đột nói được 1000 chữ trong ngôn ngữ câm điêc. Trong một video của tạp chí Sciences et Avenir (bài tiếng Pháp với video tiếng Anh)  Koko bày tỏ sự buồn bã trước cái chết của con mèo “All Ball” của mình, bị xe cán. Koko dùng những chữ như “buồn”, “khổ”, “khóc” … và lánh vào phòng, để một mình diễn tả sự đau đớn trước mất mát này. Koko cũng biểu lộ nỗi buồn sâu đậm khi được biết Robin Williams đã qua đời …

Khi được hỏi : “Các Khỉ Đột khi chết thì đi đâu ?” 

Koko trả lời : “Vào một lỗ sâu hẻo lánh, tiện nghi”

– Họ sung sướng hay buồn, sợ ?

– Họ ngủ.

Nhiều buổi sáng, khi vừa thức dậy, Koko cho biết mình buồn, mà không biết tại sao. Marguerite Duras cho rằng chính đặc tính “không biết vì sao” ấy, đã đặt Koko vào cùng một bi kịch với con người. Cảm giác u sầu không lý do mà Koko cùng chúng ta chia sẻ chính là nỗi buồn hiện sinh của mọi hiện hữu cùng mang cấu trúc bản ngã (Husserl) và khả năng xúc động (*). Nhận xét này đặt chúng ta vào lãnh vực bản thể (ontologie) của loài vật, vào cái “nó là”. 

Heidegger cho rằng buồn, khổ, âu lo, chỉ có thể được cảm nhận bởi ý thức của con người. Vì chỉ con người mới biết mình sẽ chết, và điều ấy đem lại cho các sinh hoạt của nó một ý nghĩa đặc thù. Tuy nhiên, tại sao không xem xét hành vi của loài vật trong các điều kiện sinh sống đặc thù của chúng ?

Hiện tượng học đã mở ra những con đường cho phép quan niệm thế giới loài vật như bao gồm những hiện hữu bị ám ảnh bởi lo sợ trước cuộc sống. Những hiện hữu ấy không chỉ sống một cách sinh học đơn giản, theo mô hình đối nghịch “sống” với “hiện hữu” để tách ly loài vật với loài người. Chúng cũng có cảm xúc, tối thiểu là lo sợ và đau khổ. Tại sao phẩm cách của giống vật không thể được suy ra từ sự đau khổ ấy, dưới bất kỳ sắc thái nào, nơi mọi sinh vật hữu tình ?

Jeremy Bentham (1748-1832), khi bàn về quyền  của loài vật, từng viết như sau : « Vấn đề không phải là : chúng biết lý luận hay không ? biết nói hay không ? mà là chúng có biết đau khổ hay không ? (Introduction to the Principles of Morals and Legislation – 1823) (*)

(*) Tức một tâm lý gắn liền với sự đồng chuyển biến của nội tâm và hình ảnh mà vào mỗi lúc nó cảm nhận  thế giới, với một thế giới đáp lại hình ảnh ấy. 

(**) 15 năm trước khi vương quốc Anh bãi bỏ nô lệ !

Đọc thêm :

Truyện con chó biết nói của Thày Tư Bảy Núi 

(xin bấm vào tựa bài)